Als we de kerkelijke kaart van Oost-Zeeuwsch-Vlaanderen bezien merken we op dat slechts op vier plaatsen een gereformeerde kerk is, namelijk Axel, Terneuzen, Hoek en Zaamslag. Het overige gedeelte van dit gewest is overwegend Rooms-Katholiek. Dit is het gevolg van de Tachtigjarige Oorlog: bij het sluiten van het Twaalfjarig Bestand waren de vier genoemde plaatsen aan de zijde van de "Staatschen", terwijl de rest bezet werd gehouden door Parma. De bevolking van het door de Staten bezette deel was door de oorlog sterk verminderd en werd aangevuld door bewoners uit andere streken, hoofdzakelijk Protestanten, met het doel de bevolking overwegend protestants, dat is: Staats, te maken. Omdat de overige plaatsen eerst veel later door de "Staatschen" bezet werden is het te verklaren dat deze overwegend Rooms-Katholiek gebleven zijn.

In de jaren der Afscheiding vindt het uittreden uit de Hervormde kerk in Axel meestal individueel plaats. De persoonlijke karakters van de Afgescheidenen en de banden met Walcheren en Zuid-Beveland vertragen de onderlinge samenwerking.

In 1836 en 1837 zijn zij, die zich in het land van Axel hebben afgescheiden, aangesloten bij de Christelijk Afgescheiden Gemeenten te Middelburg, Borssele en Krabbendijke. Het laat zich verstaan dat de wens om een "eigen" gemeente te formeren steeds sterker wordt. In 1838 is dan ook in Zeeuwsch-Vlaanderen een gemeente geinstitueerd, die haar leden telt in Axel, Terneuzen en Zaamslag.

Nadat eerst "huisgodsdienstoefeningen" worden gehouden, komt het na verloop van tijd tot kerkbouw in genoemde plaatsen en daaruit vloeit weer de gedachte en de wens voort om de gemeente te splitsen in drie zelfstandige gemeenten. 12 februari 1868 vergadert de kerkenraad te Terneuzen en wordt besloten de combinatie der drie gemeenten op te heffen en drie afzonderlijke gemeenten te stichten.

De eerste kerkenraadsvergadering van de zelfstandige Christelijke Afgescheiden Gemeente Axel wordt gehouden op 23 maart 1868. De eerste predikant is Ds. Sieders, op een traktement van 600,- gulden 's jaars met vrije woning en vrijstelling van belasting. Na diens vertrek in 1871 naar Herwijnen wordt de gemeente bediend door Ds. Doornbos, die in 1874 vertrekt naar Meliskerke. Nadat verschillende predikanten voor een beroep hebben bedankt, neemt in 1875 Ds. Goedbloed het beroep aan.

In deze tijd wordt ook rekening gehouden met de belangen van de gemeenteleden, wat o.a. hieruit blijkt, dat voor het houden van bidstonden of avondgodsdienstoefeningen gewacht wordt tot het lichte maan is. Zo melden de notulen van 31 okt. 1878 een besluit "om in de loop van de winter, bij lichte maan, bidstond voor Israel te houden" en de notulen van 30 sept. 1880: een godsdienstoefening te houden in de week, bij lichte maan.

Na het vertrek van Ds. Goedbloed in 1883 komt in 1885 Ds. v.d. Linden naar Axel. Hij staat hier twee jaar, als in 1887 een aantal leden van de Ned. Herv. Kerk met hun Predikant, Ds. F. W. J. Wolff, in Doleantie gaat en zich voegt bij de Nederduitsch Gereformeerde Kerken. Er zijn nu in Axel twee gereformeerde kerken, staande op dezelfde grondslag van Gods Woord en de Drie Formulieren van Eenheid met de Dordtsche Kerkenorde 1618/19, namelijk: De Christelijk Gereformeerde Kerk (in 1869 ontstaan door samengaan van de Christelijk Afgescheiden Gemeenten en de Geref. Kerk onder het Kruis) en De Nederduitsch Geref. Kerk (Dolerend).

De Synodes van beide kerkengroepen weken heen naar een Vereniging tot de "Gereformeerde Kerken in Nederland", wat zijn beslag krijgt in 1892. Landelijk is er nu wel de "Vereniging", maar plaatselijk is er soms nog veel te regelen en veel "oud zeer" op te ruimen om te komen tot "Ineensmelting". In de tijd tussen Vereniging en Ineensmelting heten de afscheidingskerken "Gereformeerde Kerk A" en de doleantiekerken: "Gereformeerde Kerk B". In Axel heeft het geduurd tot 4 december 1913 eer de ineensmelting van Kerk A en Kerk B tot "Gereformeerde Kerk Axel" een feit werd.

Na het vertrek van Ds. v.d. Linden van kerk A in 1893, neemt in 1894 cand. A. Doorn het beroep naar Axel aan en werkt hier tot zijn vertrek in 1897 naar Franeker. Een op Ds. C. J. Kapteijn uitgebracht beroep wordt door deze aangenomen en hij dient de kerk van Axel A van 1897 tot 1903.

In kerk B is Ds. Wolff in 1895 vertrokken en wordt opgevolgd door Ds. A. Steijling, die in 1899 een beroep aanneemt naar Naarden. In dit zelfde jaar neemt Ds. R. v.d. Kamp een beroep naar Axel B aan en wordt bevestigd door Ds. Kapteijn van Kerk A. Na tien jaar arbeid in Axel wordt Ds. v.d. Kamp opgevolgd door Ds. Chr. Bruins, die hier werkt tot 1915.

In kerk A is na het vertrek van Ds. Kapteijn een beroep aangenomen door Ds. N. P. Littooy, die in 1906 wordt opgevolgd door Ds. E. H. Broekstra. In 1908 is kerk A weer vakant en vindt in Ds. J. H. Lammertsma een herder en leraar die hier dient van 1909 en 1916.

Het is in de ambtstijd van de Di. Lammertsma en Bruins dat in Axel de plaatselijke ineensmelting tot stand komt (zoals gezegd op 4 december 1913). Het spreekt vanzelf dat er na de ineensmelting nog heel wat te regelen is, zoals rechten en plichten van de Dienaren des Woords tegenover de gemeente, regelingen voor zendingszaken, regelingen voor de verkiezing van ambtsdragers en regelingen voor het beheer der goederen. Bij al deze zaken is de uiterste voorzichtigheid geboden want de "bloedgroepen" A en B zijn, vooral de eerste jaren, beducht op elkaars (vermeend) voordeel.

Dat de geesten tussen A en B nog wel iets te wensen overlaat, blijkt ook wel uit het feit dat er binnen de kerkenraad in 1923 onenigheid is over het wel of niet voldoen aan het verzoek om steun voor de verbouw van de Theol. School, en in 1925 heeft de raad problemen als gevraagd wordt om lid te worden van de Vrije Universiteit.

Door de ineensmelting in 1913 beschikt de kerk over twee kerkgebouwen. In 1915 wordt besloten om het kerkgebouw van voormalig A te vergroten en het gebouw van voorm. B te verkopen. Bij de verkoop is bedongen dat er geen herberg in mag worden gehouden en dat daarin geen publieke vermakelijkheden mogen plaatsvinden. Het nieuwe, vergrote kerkgebouw wordt in gebruik genomen op 7 maart 1918. De vraag of de mannen en vrouwen in het nieuwe kerkgebouw naast elkaar mogen zitten, wordt door de kerkenraad na uitvoerige bespreking positief beantwoord hoewel niet iedereen het hiermee eens is!

Het ledental per 1 oktober 2022:

Aantal leden.        581

Belijdende leden  408
Doopleden.           173

Aan orde en netheid in het kerkgebouw mankeert het nog al eens: zowel in 1919 als ook nog in 1924 zijn er klachten dat de vloer van de kerk wordt verontreinigd door spuwen (wellicht vanwege het tabak-kauwen). In 1928 zijn er klachten over wanorde en kaartspel op de galerij tijdens de kerkdiensten. Er wordt besloten de namen van de jongelui die zich in de kerk oneerbiedig gedragen, te noteren en "deze af te roepen van de kansel".

Na het vertrek van Ds. Bruins in 1915 en van Ds. Lammertsma in 1916 heeft Ds. A. Thielen de kerk te Axel gediend van 1916 tot 1922. In 1925 komt Ds. J.S. Post naar Axel, die tot zijn overlijden in 1947 aan Axel verbonden blijft.

Het is 1927, wanneer enkele broeders woonachtig te Spui, maar behorend tot de kerk van Axel, aan de kerkenraad verzoeken om kerksplitsing te overwegen en over te gaan tot instituering van een kerk te Spui. Een commissie van onderzoek wordt benoemd, rapporten worden uitgebracht, maar tot kerkinstituering komt het niet. Als echter in mei 1940, na het uitbreken van de 2e wereldoorlog de galerij van de kerk tijdens de kerkdiensten gesloten moet blijven "vanwege beschietingsgevaar vanuit de lucht" is het aantal overblijvende zitplaatsen te weinig en wordt besloten tijdelijk ook diensten te beleggen te Spui. Als het gevaar voor beschieting is geweken komt opnieuw het verzoek van de broeders te Spui om de kerkdiensten daar voort te zetten. Dit wordt goed gevonden, de plannen tot instituering nemen vaste vormen aan en in een kerkdienst te Spui op 29 dec. 1940 worden daar de ambtsdragers bevestigd en is het zelfstandig bestaan van de kerk te Spui een feit.

De kerk te Axel vermindert hierdoor met 501 leden en telt per 1 januari 1941:

	Mannen / Jongens	Meisjes / Vrouwen	Totaal
Belijdende leden	293	373	666
Doopleden	359	311	670
Totaal	-	-	1336

 

In 1942 wordt door de kerkenraad de noodzaak uitgesproken van het beroepen van een tweede predikant en in juni 1943 wordt Ds. D. Zemel bevestigd. Beide predikanten, Ds. Post en Ds. Zemel hebben veel mogen betekenen voor de Vrijmaking in Axel en in Zeeuwsch-Vlaanderen.

De in de dertiger jaren ontstane meningsverschillen over bepaalde geloofswaarheden die vooral sinds 1936 werden aangeduid als "leer"-geschillen, (waardoor ze een zwaarder accent kregen), laten ook de kerk te Axel niet onberoerd. 2 april 1942 besluit de kerkenraad aan het moderamen der Gen. Synode te verzoeken de leergeschillen niet in behandeling te nemen. 2 mei 1943 besluit de kerkenraad om het bezwaarschrift wat Ds. Post aan de Synode richt te ondersteunen met het volgende schrijven:

"In aansluiting aan het bijgaand bezwaarschrift van zijn Dienaar des Woords, Ds. J.S. Post, verzoekt de raad der gereformeerde kerk te Axel u dringend de eis van instemming met de uitspraken van de Synode Sneek-Utrecht, inzake het Genade-Verbond aan de predikanten gesteld, terug te nemen, opdat geen belemmering in de weg gelegd wordt aan de, naar zijn mening schriftuurlijke verbondsprediking van zijn beide predikanten." Het bezwaarschrift is aan alle kerken toegezonden.

De vrijmaking in Zeeuwsch-Vlaanderen vindt plaats tijdens de vergadering van de Classis Axel op 31 juli 1945. Op deze vergadering is er mededeling van de kerkenraad te Hoek, dat hij de leerbeslissingen der Synode van 1942 inzake het zaad des verbonds en de daaruit voortvloeiende schorsingen en afzettingen niet voor vast en bondig kan houden, en het voorstel van de kerk te Hoek, dat de Classis datzelfde zal uitspreken. Reeds bij de constituering van de classisvergadering wordt er bezwaar gemaakt tot toelating van de afgevaardigden van die kerk. Daar echter de credentiebrief van de kerk te Hoek gelijk is aan die van alle kerken, kan die niet-toelating niet doorgaan. Daarop komt het voorstel Hoek in bespreking en wordt er tenslotte over gestemd: 10 voor vast en bondig en 6 tegen. De tegenstemmers (de afgevaardigden van de kerken te Axel, Spui en Hoek) verklaren zich niet te conformeren aan het meerderheidsbesluit. Ook Ds. Post (als adviserend lid aanwezig) conformeert zich niet. De preses, Ds. Tiemens uit Aardenburg stelt voor uit te spreken dat de basis voor verdere samenwerking ontbreekt en aan de afgevaardigden van Axel, Spui en Hoek verzocht wordt heen te gaan. Dit wordt met 10 stemmen aangenomen; de zes niet conformerenden stemmen niet mee. Na de aanneming van dit voorstel vraagt Ds. Francke van Hoek nog het woord, maar de preses zegt: "Ik kan u het woord niet meer geven, u kunt alleen maar heengaan." De afgevaardigden van Axel, Hoek en Spui en ook het adviserend lid, Ds. Post gaan heen en daarmee is het buiten verband geplaatst zijn een feit.

Schriftgetrouwe prediking en goede voorlichting in de kerkelijke bladen door de Ds. Post en Zemel hebben tot resultaat dat het overgrote deel van de gemeente trouw is gebleven aan Schrift en Belijdenis.

Er gingen van ons heen:

	Mannen / Jongens	Meisjes / Vrouwen	Totaal
Belijdende leden	43	51	94
Doopleden	38	44	82
Totaal	-	-	176

 

Er blijven per 31 juli 1945 over:

	Mannen / Jongens	Meisjes / Vrouwen	Totaal
Belijdende leden	294	358	652
Doopleden	339	284	623
Totaal	-	-	1275

 

De synodalen willen zich niet neerleggen bij het verlies van de kerkelijke gebouwen en spannen een procedure aan voor de wereldlijke rechter. In 1948 doen ze via hun advocaat een voorstel om mee te werken aan een minnelijke regeling t.a.v. de kerkelijke goederen.

Met "minnelijke schikking" bedoelt de advocaat blijkens zijn brief, dat zijn client alle goederen opeist met erkenning onzerzijds van haar volledige rechten als eigenaar en dat zij bereid is de kerk en de pastorie aan ons te verhuren voor een bepaald aantal jaren "tegen een zacht prijsje". De kerkenraad gaat hier niet op in en besluit dat aan een proces, dat tegen zijn wil wordt opgedrongen, geen enkele medewerking zal worden verleend. Er volgen jaren van spanning, hoop en vrees en vooral van veel bidden totdat in 1952 in hoger beroep definitief wordt uitgesproken dat de vrijgemaakten over de gebouwen kunnen blijven beschikken. Wat een verademing en wat is hiervoor gedankt!

Ds. Post is in oktober 1947, vlak voor de aanvang van de kerkdienst, in de consistoriekamer plotseling overleden en Ds. Zemel neemt in 1951 een beroep aan naar Enschede. De kerkenraad besluit in 1948 om de vacature Ds. Post niet te vervullen. In de vacature Ds. Zemel wordt voorzien door dominee A. Kuiper, die van 1951 tot 1970 in Axel heeft gewerkt. In 1962 wordt besloten toch weer over te gaan tot het beroepen van een tweede predikant en van 1963 tot 1967 werkt Ds. M. van Dooren samen met Ds. Kuiper. Ds. van Dooren vertrekt naar Vlaardingen en zijn plaats wordt in 1968 ingenomen door Ds. A. Veefkind.

Intussen is het ledenaantal van de kerk te Spui sterk teruggelopen door verhuizing en is de kerkenraad van Spui in overleg getreden met de raad van Axel. Ds. Kuiper is namelijk in 1970 vertrokken naar Amstelveen en het overleg met Spui heeft nu tot resultaat dat Ds. J. v.d. Wielen van Spui beroepen wordt in Axel en dan tevens zal optreden als consulent voor de kerk te Spui. Ds. v.d. Wielen neemt dit beroep aan en verbindt zich op 6 april 1970 aan de kerk van Axel.

Door het verder teruglopen van het ledenaantal van de kerk te Spui wordt het steeds moeilijker en tenslotte onmogelijk om de ambten te vervullen en noodgedwongen verzoekt de kerkenraad van Spui, opgenomen te worden bij de kerk te Axel. In 1973 krijgt dit zijn beslag en heeft de kerk te Spui opgehouden te bestaan.

Na het vertrek van Ds. Veefkind, sept. 1973 komt Ds. J. Verkade 4 mei 1975 naar Axel en nadat Ds. v.d. Wielen sept. 1975 met emeritaat is gegaan, is de tweede predikantsplaats vakant tot november 1980. Dan neemt Ds. J. Borgdorff een op hem uitgebracht beroep aan en werkt in Axel tot 1985. Ds. Verkade gaat in 1986 met emeritaat.

Ds. G.F. de Kimpe komt in juni 1986 vanuit Gees naar Axel en werkt hier samen met Ds. T.O.G.M. Bosma, die zich in 1987 bereid verklaard heeft om vanuit Haarlem "te emigreren" naar Axel. 31 maart 1994 vertrekt Ds. de Kimpe naar Hardenberg en tot ontsteltenis van onze hele gemeente overlijdt Ds. Bosma onverwacht op 29 april 1994. Na vele malen vergeefse beroepen te hebben uitgebracht is in juli 1996 Ds. J.J. Burger van Bussum-Huizen naar Axel gekomen. Ds. R. v.d. Wolf kwam in augustus 1997 van Alblasserdam en Nieuw Lekkerland naar Axel en vertrok in februari 2003 naar Urk. In april 2004 kwam Ds. F.G. aan het Rot vanuit Broek op Langedijk naar Axel.

Inmiddels is onder verantwoordelijkheid van de kerk te Axel, samen met de kerken in de classis Axel en met financiele steun van vele kerken in ons land, het Evangelisatiewerk te Gent ter hand genomen. Als predikanten, vrijgesteld voor de Evangelisatieverkondiging te Gent, hebben hier gewerkt Ds. P.H. van der Laan van 25 juni 1980 tot 11 sept. 1988, Ds. A.A. Kramer van 1 sept. 1989 tot 1 sept. 1999, Ds. J.B. Wilmink van 1 september 1998 tot 1 september 2006, Ds. E.J. Sytsma van 1 april 2000 tot 1 augustus 2007. Vanaf 25 januari 2008 werkt hier Ds. Ph.R.G. de Coster. Op 25 november 2012 ging Ds. J.J. Burger met emeritaat. 
Eind juli 2014 nam Ds. F.G. aan het Rot afscheid wegens vertrek naar Enschede.
De gemeente bleef vacant tot 5 september 2015. Op die dag werd Ds. G.F. Overweg bevestigd en deed zijn intrede als predikant van wijk oost. De tweede predikantsplaats voor wijk west bleef vacant, totdat voorjaar 2016 besloten werd deze vacature, vanwege krimp van de gemeente, op te heffen. Vanaf dat moment is Ds. G.F. Overweg tot op heden predikant van de gehele kerkelijke gemeente van Axel.
Op 1 mei 2023 fuseerden de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt met de Nederlands Gereformeerde Kerken. Zij gaan nu samen verder onder de nieuwe naam Nederlandse Gereformeerde Kerken.